Tháo gỡ nút thắt "trăm năm mới xong" đường sắt đô thị: Giải pháp nào cho Hà Nội và TP.HCM?

Theo quy hoạch đã được duyệt, TP Hà Nội dự kiến xây dựng 10 tuyến đường sắt đô thị, tổng chiều dài 417,8km. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện tại, chỉ có 1 tuyến (Cát Linh - Hà Đông, dài 13km) đã hoàn thành xây dựng và đi vào hoạt động, và 2 tuyến khác (Nam Thăng Long - Trần Hưng Đạo và Nhổn - Ga Hà Nội, tổng chiều dài 24km) đang trong quá trình thi công xây dựng. Các tuyến còn lại đang ở giai đoạn chuẩn bị đầu tư.

Tương tự, tại TP. HCM, ông Hoàng Ngọc Tuân, Giám đốc Ban chuẩn bị đầu tư và Ban Quản lý đường sắt đô thị TP.HCM, cho biết theo quy hoạch, hệ thống đường sắt đô thị của thành phố dự kiến có hơn 220km với 8 tuyến.

Đến thời điểm hiện tại, thành phố chỉ mới triển khai được 2 tuyến đường sắt đô thị. Trong đó, tuyến số 1 có chiều dài 19,7km dự kiến sẽ đi vào hoạt động thương mại vào năm 2024.

Tuyến số 2, giai đoạn 1 của hệ thống tàu điện ngầm có chiều dài 11,3km, dự kiến sẽ được vận hành vào năm 2032. Tính đến thời điểm này, TP.HCM vẫn chưa có tuyến đường sắt đô thị nào được khai thác thương mại sau hơn 20 năm triển khai và nghiên cứu các dự án đường sắt đô thị.

Theo các chuyên gia, để giải quyết vấn đề ùn tắc giao thông cho các đô thị có dân số trên 5 triệu người, đường sắt đô thị là phương tiện duy nhất có thể làm được điều đó. Tuy nhiên, nếu tiếp tục triển khai theo cách làm truyền thống như đã làm trong 20 năm qua, có thể sẽ mất hàng trăm năm nữa mới hoàn thành hệ thống đường sắt đô thị.

Việc đầu tư vào các tuyến đường sắt đô thị đòi hỏi một số vốn rất lớn. Hà Nội cần khoảng 37 tỷ USD để hoàn thành hơn 300km đường sắt đô thị còn lại. TP.HCM cần tổng mức đầu tư khoảng 25 tỷ USD để thực hiện hơn 220km với 8 tuyến.

Theo ông Sakaki Shigeyuki, đại diện của Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, để hoàn thành mạng lưới đường sắt đô thị ở Hà Nội và TP.HCM, cần phải bắt đầu ngay bây giờ theo phương thức phát triển đô thị theo định hướng phát triển giao thông công cộng (TOD). TOD là một chiến lược quy hoạch và thiết kế tập trung vào việc tạo ra mô hình phát triển đô thị với điều kiện thuận lợi cho việc sử dụng giao thông công cộng, đi bộ và đạp xe.

Theo nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới, không thể kỳ vọng thu hồi chi phí từ phí vé và vận hành, nếu không nói đến các khoản tái đầu tư. Do đó, cần phải tạo ra nguồn thu không liên quan đến vé và phí từ giá trị gia tăng từ đất. TOD mang lại cơ hội lớn cho việc thu hồi giá trị gia tăng từ đất vì phát triển giao thông công cộng sẽ làm tăng giá trị của đất.

Đồng tình với quan điểm này, ThS. Đặng Huy Đông, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quy hoạch và Phát triển, cho biết để hoàn thành hệ thống đường sắt đô thị cho Hà Nội và TP.HCM theo Kết luận 49, cần phải kết hợp phát triển các đô thị TOD dọc theo các nhà ga của hệ thống metro. Cần phải áp dụng cơ chế quản lý đặc biệt vượt trội so với các quy định hiện hành về quản lý đầu tư và xây dựng.

"Nếu không có giải pháp về cơ chế quản lý và nguồn tiền, tiếp tục vay vốn ODA thì sẽ không thể chủ động hoàn thành sứ mệnh lịch sử hơn 200km đường sắt đô thị tại 2 thành phố.

Như vậy, muốn có tiền để hoàn thành sứ mệnh thì phải làm TOD, quy hoạch TOD để đấu giá quyền đầu tư bất động sản ở khu vực đó”, ông Đồng bày tỏ.

Từ kinh nghiệm quốc tế trong đầu tư và quản trị phát triển đường sắt đô thị, các chuyên gia đề xuất rằng Nhà nước cần phải đóng vai trò chủ đạo trong việc hỗ trợ các thành phố phát triển hệ thống đường sắt đô thị.

"Mỗi thành phố cần có một doanh nghiệp nhà nước chịu trách nhiệm phát triển hệ thống đường sắt đô thị. Việc cấp vốn từ nguồn ngân sách không nên vượt quá 50%, và phần lớn vốn cần được huy động từ quỹ đất. Các dự án đầu tư bất động sản, quản lý đặc biệt coi trọng hợp tác công tư. Việc lựa chọn hướng tuyến và vị trí của các nhà ga cần phải coi trọng khả năng tạo ra giá trị tổng thể và phát triển nội sinh.

Hà Nội và TP.HCM nên thực hiện 1-2 tuyến thử nghiệm với các tiêu chí: Tính khả thi cao, tác động lớn, phí thu hồi đất thấp và nên chọn phương án ngầm nếu cần thiết. Thời gian hoàn tất các dự án thử nghiệm này là trước năm 2030. Các dự án nên chú trọng 3 tiêu chí lớn: Chất lượng, giá thành và tiến độ thực hiện”, ông Sakaki Shigeyuki, đại diện WB tại Việt Nam chia sẻ.